donderdag 10 januari 2013

Welke doelen heeft de natuur?

Algemeen wordt gedacht, en vooral onder invloed van eeuwenlange godsdienstige traditie, dat de natuur doelen heeft. Kijk bijvoorbeeld naar hoe een dier is gebouwd: elk onderdeel van het dier heeft een doel: tanden om te grijpen en te kauwen, een maag-darmstelsel om te verteren, ogen om te zien enzovoort. De schellen vielen van mijn ogen toen ik over de evolutietheorie begon te lezen. Niet voor niets wordt deze theorie op veel orthodox-christelijke scholen niet genoemd, en als ze wel wordt genoemd, fel bestreden, vooral in de Verenigde Staten. Ook wordt er bijvoorbeeld de homoseksualiteit mee afgekeurd, want een homoseksuele geaardheid past niet in de "wetten van de natuur", waaraan de Kerk haar dikwijls genoemde "natuurrecht" (bij mijn weten nergens in de bijbel of evangelie genoemd) ontleent.

Kijk ook eens niet naar het dier afzonderlijk, maar naar de levende natuur als geheel: Wat was er eerder, de kip of het ei? In die vraag ligt het antwoord, of liever de aanwijzing dat er geen duidelijk antwoord is, opgesloten. Wat is het doel van de kip? eieren leggen? En zo ja, wat is het doel van het ei dan? In plaats van kip en ei kun je ook nemen plant en zaad. Het doel van de plant is voortplanting van de eigen soort, zegt de Kerk, en God schiep de eerste plant. Of schiep God het eerste zaad waaruit de plant voortkwam?

Spinoza breidt deze vraag uit naar de hele natuur, dus ook de "dode" natuur. Hij merkt terecht op, dat alles in de natuur streeft naar zelfbehoud. Alles blijft zoals het is, totdat een kracht of invloed van buitenaf het verandert. Bijna niets in de natuur kan blijven zoals het is, alleen atoomkernen kunnen dat en andere superkleine deeltjes. Alles wat uit atomen en moleculen is opgebouwd, blijft zoals het was. Bij verandering (door invloed van buitenaf) blijft het nieuwe weer zoals het was, totdat ook dat weer verandert, enzovoort. Die invloeden op wat er bestaat, worden gedicteerd door natuurkrachten zoals zwaartekracht, lichtgolven, temperatuur, traagheid van massa, middelpuntvliedende kracht, enzovoort. En die krachten gedragen zich heel netjes en onveranderd volgens de wet dat alles blijft zoals het is, met alle daaraan ondergeschikte wetten en bepalingen, waarmee de natuurkunde en de scheikunde zich bezighouden.

Zo is ook het leven ondergeschikt aan de wet van het blijven zoals het is. Een soort blijft bestaan zolang de omgeving dezelfde invloeden blijft uitoefenen. Verandert de omgeving, dan "past de soort zich aan" door die genen-mutaties voorrang te geven bij de voortplanting, die het beste zijn ingesteld op de omgeving, zodat de soort, of een mutatie daarvan, blijft voortbestaan. Zie je wel, kunt u tegenwerpen, dus de soort heeft een doel. Nee, zeg ik, dat lijkt maar zo, want de genen-mutaties zijn onnoemelijk talrijk en de meeste hebben geen enkele invloed. Maar zodra omstandigheden in de omgeving veranderen die bijvoorbeeld van invloed zijn op het voedsel vergaren of het vinden van een partner, dan kunnen enkele ervan beslissend zijn. Een afwijkeling wordt dan geboren, die ten onder gegaan zou zijn bij gelijkblijvende omstandigheden, maar onder de nieuwe omstandigheden juist succesvoller is dan een niet-afwijkeling. Het is dus allemaal puur toeval.

Of je deze processen op zichzelf "puur toeval" mag noemen, dat is een gans andere vraag. Hier komt God om de hoek kijken. De natuur, de schepping zit nu eenmaal zo in elkaar. Misschien is deze onveranderlijkheid van alles in een voortdurende inwerking op elkaar, waardoor alles toch weer aan het veranderen slaat binnen het dwingende raamwerk van onveranderlijke "wetten", misschien is dat wel het doel van God. En niet: het doel van de aarde is om de zon heendraaien, of: het doel van de kip is het leggen van een ei, of: het doel van de mens is om God te dienen en daardoor in de hemel te komen.

Spinoza heeft bedacht, dat het het beste voor de mens is om in vrede en rechtvaardige verdraagzaamheid te leven. Als je nadenkt, is dat beter dan halleluja te roepen en Gods naam te prijzen. Dat mag, zolang de eredienst geen belemmering vormt waardoor de mens als soort in gevaar komt. Zolang God of Allah de aandacht afleiden van het onderhoud van de planeet met alle soorten die zich daarop proberen te handhaven, en er oorlog wordt gevoerd of winsten worden nagejaagd om op korte termijn  de eigen portemonnee te spekken of de eigen godsdienst te verspreiden, zo lang is de mens tegen-natuurlijk bezig, tegen de wetten van de natuur in. Want de mens is de enige soort die denkt de natuurwetten te kennen en te beheersen, en juist die godsdiensten denken dat op de eerste plaats, die menen te weten dat God hen die kennis in een boek heeft geopenbaard.

1 opmerking: