dinsdag 26 maart 2013

De oorsprong van Pasen

Met Pasen heb je aan de ene kant de religieuze viering, waarin herdacht wordt dat Jezus uit de dood verrees na tot de dood te zijn gemarteld en begraven, en aan de andere kant wat ik zou willen noemen de "volksviering" met paashaas, paaseieren en alles wat te maken heeft met nieuw leven. Die twee wringen aan de ene kant, vanwege het heilige tegenover het vrolijke en blije, maar aan de andere kant is ook de kerk blij als Jezus verrijst, hetgeen toch van een andere orde is dan de blijheid dat het weer lente wordt. Toch zijn er ook overeenkomsten, waarover ik zometeen wat ga speculeren, na eerst wat over de voor-christelijke oorsprong van Pasen te hebben verteld. Ik citeer daartoe uit het lijvige en zeer goed gedocumenteerde boek van F.E. Farwerck: "Noord-europese mysteriën" (Ankh-Hermes 1978, 2de druk, pagina 391 - 392). De citaten staan cursief vermeld. In plaats van de vele verwijzingen naar bronnen die de schrijver noemt, laat ik het bij de vermelding "verwijzing naar bron" als de schrijver een verwijzing noemt in een voetnoot.

Veel christelijke hoogtijdagen zijn door de kerk geplaatst op oud-germaanse dagen waarop een soortgelijk feest werd gevierd, als waar de kerk een godsdienstige, christelijke betekenis aan heeft gegeven. Dat geldt ook voor Pasen.

Het aan de Joden ontleende Pascha-feest heeft reeds vroeg heidense eleemnten overgenomen, uiteraard eerst uit de landen in het Nabije Oosten. Zo vertoont tegenwoordig het Paasfeest der Griekse kerk elementen uit de eredienst van Adonis (verwijzing naar bron). Maar in onze streken was ook iets dergelijks het geval, zoals blijkt uit de schijnbaar christelijke volksgebruiken met de paasdagen, die duidelijk hun afkomst van de heidense eredienst verraden.
Het kerkelijke paasfeest was oorspronkelijk vastgesteld op 25 maart, de dag waarop volgens de Juliaanse tijdrekening de lente-evening viel ("evening": dag waarop de zon de evenaar passeert - E.T.). (verwijzing naar bronnen). (...). Het Joodse Pascha-feest hield verband met de zon- en maanstanden en viel daarom ieder jaar op een andere datum. Met de naam nam de kerk ook deze paasbereekening over, echter met een geringen afwijking, zodat het Joodse en christelijke paasfeest niet op precies dezelfde datum vallen.
In de Germaanse landen kende men ook een lentefeest en in het Engelse Easter en het Duitse Ostern leven de oude heidense namen nog voort. De lentemaand heette in Duitsland eertijds Ôstarmânoth, terwijl de Angelsaksische naam Easturmanoth luidde. In vrijwel alle andere landen heeft ,men de joods-christelijke naam overgenomen, die dan bij ons tot Pasen werd. (...). 

Zoals de Jul-feesten rond Kerstmis, waren er ook talrijke volksgebruiken die op geen enkele wijze in verbinding staan met het christelijke paasfeest. Bij deze feesten schijnt een zekere vrolijkheid te hebben bestaan - vermoedelijk een van de redenen waarom de kerk ze niet kon uitroeien - die zelfs tot in de kerk doordrong. Zo kende men in de Middeleeuwen het paasgelach (risus paschalis) waarbij het de taak van priester was om tijdens de kerkdienst de gelovigen in een onbedaarlijk gelach te laten uitbarsten. (verwijzing naar bron).

(In een ander hoofdstuk beschrijft Farwerck de gebruiken die overgenomen zijn in het huidige Carnaval, dat ook van oorsprong een lente-feest was. Omdat de Germanen de veertigdaagse vasten nog niet kenden, zou het best kunnen dat de lentefeesten die verbonden zijn aan Pasen, ook vrolijkheid moesten opwekken, eenvoudig te verklaren doordat iedereen blij was dat de lente weer begon)

Daartoe behoort ook het ontsteken van het paasvuur. Hiervoor kwam veelal het ontsteken van de Paaskaars in de plaats. Als men het oude gebruik niet zover kon ombuigen, werd het paasvuur door een geestelijke ontstoken, maar dan bij voorkeur op het terrein van de kerk, niet om christelijke overwegingen, maar omdat het terrein waarop de kerk was gebouwd, eens een heidense heilige plaats was geweest.

(In de St.-Martinusparochie in Burgum gebeurt dit nog steeds zo: er wordt op het kerkterrein door de priester een paasvuur ontstoken, waaruit alle aanwezige gelovigen een brandende kaars aangereikt krijgen)

Verder gaat Farwerck in op de mannenbonden, waarvan in de Germaanse tijd de mannen lid moesten zijn als van een soort genootschappen - hij verbindt dit aan de latere ambachtsgilden en de vrijmetselarij, maar daar kun je over discussiëren. Hij beschrijft hoe deze mannenbonden de leiding hadden en alles regelden met betrekking tot religieuze riten en feesten eromheen. Rond de lentefeesten werden jonge mannen ingewijd tot de bond met een rite, die symboliseert hoe de jongeman eerst wordt gedood, en daarna tot leven gebracht. Farwerck legt hier geen verbinding met dood en opstanding van Christus, maar mogelijk durfde hij dat niet goed aan, de eerste druk van zijn boek was in 1970. Die verbinding is er niet direct vermoed ik, maar wel indirect: dood en opstanding van Christus in de lentetijd harmonieert prachtig met het begin van nieuw leven, en de kerk zal dit zeker benadrukt hebben in de Germaanse tijd.

Tot zover Farwerck. De paashaas en de paaseieren zijn  van veel later datum, toen Europa allang gekerstend was. Ze hebben voorzover bekend geen wortels in oude rituelen, maar bv. de eieren werden als symbool van nieuw begin geschilderd en versierd aan elkaar cadeau gegeven. De kerk nam dit gebruik ook over in de vorm van de palm-pasen, een stok versierd met paaseieren en palmtakken, de palmtakken als symbool van de takken die bij Jezus' intocht in Jeruzalem van de bomen werden gerukt om hem toe te zwaaien. De palmpasen wordt steeds aan iemand cadeau gegeven, meestal bewoners van een verzorgingshuis in de buurt. De paashaas werd gezien als vruchtbaarheidssymbool en wordt (als het goed is) niet als versiering van de palmpasen gebruikt.  Een m.i. betrouwbare bron voor de oorsprong van de palmpasen-stok is te vinden op: http://nl.wikipedia.org/wiki/Palmpasenstok. Op een of andere manier zijn die twee bij elkaar gekomen, en ging de paashaas eieren verstoppen in tuinen en parken, waarnaar dan door kinderen werd gezocht. Veel meer is er niet over bekend.

Geen opmerkingen:

Een reactie posten