Het symbool "Oranje"

Het huis-Van Oranje Nassau heeft een bewogen geschiedenis. Het begon allemaal nog eerder dan bij Willem van Oranje, hoewel de meeste geschiedenisboekjes op school daar beginnen. De oom van Willem, René van Chalon, was prins van Oranje, doordat deze dat prinsdom weer van zijn oom had geërfd. Willem erfde het prinsdom op 11-jarige leeftijd van René van Chalon. René van Chalon was al graaf van ondermeer Nassau, Breda en Vianden. De combinatie Oranje-Nassau begon daar dus. René was reuze trots dat hij nu prins was geworden en tevens soeverein vorst. Dat wil zeggen, er stond geen koning of keizer boven hem, aan wie hij verantwoording af moest leggen. Hij koos als wapenspreuk: "Ik zal Chalon handhaven"("Je maintiendrai Chalon").  Dat gold alleen voor het prinsdom Oranje, in andere "bezittingen" bleef hij gewoon graaf of hertog. Ook werd hij ambtenaar, dat wil zeggen stadhouder in Holland, Zeeland en Utrecht. Stadhouder heeft niets met "stad" te maken, maar met "statt", het Duitse woord voor "in plaats van". Het betekent dus een soort "commissaris van de landheer (keizer, koning)", gouverneur, plaatsvervanger in bepaalde gebieden die ver weg lagen van het regeringscentrum of "thuisland" van de koning of keizer. Naast, of liever boven, de stadhouder stond de landvoogd(es). Dat lijkt verwarrend, maar een stadhouder was vaak eigengereid en de koning zag liever een trouwe vazal die hij strak aan het lijntje kon houden. Daarom waren veel landvoogden ook vrouwen. Het ontslaan van een stadhouder zat er niet in, want daarvoor waren de afstanden te groot en kon een stadhouder, een rijk edelman met veel vrienden onder de adel,  opstandig worden.

Dat was precies waar het in de Nederlanden op uitdraaide. Volgens de traditie was Willem van Oranje de vader des vaderlands, omdat hij uitdrukkelijk de kant koos van het door Spanje en zijn inquisitie onderdrukte volk. Een aantal hoge edellieden die zijn vrienden waren, werden ook namens de starre, streng-katholieke Filips terechtgesteld.

De geschiedschrijving is echter hier en daar oranje gekleurd, in werkelijkheid was Willem een sluw persoon, die nooit het achterste van zijn tong liet zien ("de Zwijger") en het rijke Holland als een gouden kans zag om de status van Nassau-Oranje (later omgedraaid) in Europa te verhogen. Hij verstond de kunst van het intrigeren en contacten leggen of juist vermijden als geen ander, en de koning van Spanje "heeft hij altijd geëerd" volgens het volkslied. De meeste van zijn nazaten hebben deze eigenschappen geërfd tot en met Willem III, de koning van Engeland, die nog (mislukte) pogingen ondernam om Holland tot een Engelse provincie te maken. Willem de Zwijgers' zoon Maurits was een begaafd militair strateeg, die revolutionaire krijgsmethoden aanwendde, die ook door Frederik Hendrik ( de stedendwinger) werden gebruikt. Maurits zag dat de orthodox-calivinistische godsdienst hem beter te pas kwam, als hij de steun van het gewone volk wilde verwerven tegenover de wat intellectualistische vrijzinnigheid van de Arminianen, waar de rijke kooplieden en regenten naar de kerk gingen, en die natuurlijk in de hoofdstad Amsterdam de dienst uitmaakten. Als legeraanvoerder en kundig militair, en tevens domineesvriend op het platteland en de kleinere steden, zag hij al gauw aanleiding voor een staatsgreepje ("verzetting van de wet"), en liet Raadpensionaris Oldenbarneveldt onthoofden. De aanleiding was dat Oldenbarneveldt hem naar Duinkerken stuurde om de kapers daar een lesje te leren, terwijl Maurits dat te risicovol vond, (het was tenslotte slechts in het belang van de rijke stad Amsterdam en het kapen kwam Maurits dus wel goed uit) en ook, dat Oldenbarneveldt burgerwachten (waardgelders) instelde in de steden, om godsdienst-rellen tegen te gaan (veroorzaakt door calvinisten uit het volk, opgestookt vanaf de kansel, tegen Arminiaanse notabelen en dominees - de geest van de beeldenstorm keerde zich nu tegen te grote vrijzinnigheid). Dus was Oldenbarneveldt een "landverrader" en werd hij terechtgesteld. Helaas voor Maurits bleef het bij een tijdelijke "verzetting van de wet", hij verwierf geen absolute macht over de Republiek, daarvoor waren de weerstanden tegen een monarchie te groot, en het Staatse leger werd betaald door de Staten. Het maakte het landsbestuur van de Verenigde Nederlanden er niet duidelijker op. Spanje, de Staten, en Oranje streden om de macht, en de godsdienstige verschillen dienden mede als brandstof voor de strijd.

Maar goed, dat was dus eeuwen geleden, en moeten we ons daar nu nog druk om maken? Ja, want de Oranjes maken aanspraak op de Nederlandse troon, en worden op die troon toegejuicht, als dé familie die Nederland onafhankelijk en groot heeft gemaakt. Laten we het zo zeggen: Oranje streed voor zichzelf, en had daar de Nederlandse onafhankelijkheid, onder Oranje, voor nodig. Die onafhankelijkheid kwam er, alleen niet meteen onder Oranje, de macht moest worden gedeeld met de Staten-Generaal, en de Nederlanden bleven een Republiek. De Franse Revolutie deed de laatste stadhouder, Willem V, naar Engeland vluchten. Na de val van Napoleon werd diens zoon Willem-Frederik, terug naar Nederland gehaald om daar koning te worden: het doel van Oranje was bereikt.

Was oorspronkelijk de elite in de Nederlanden een tegenstander van te grote Oranje-macht, tijdens de laatste stadhouder Willem V, toen de Republiek sterk in welvaart achteruitging, werd Oranje het centrum van de macht en schurkte de elite zich tegen Oranje aan. Corruptie, vriendjespolitiek en baantjesgeverij gaven de toon aan in het landsbestuur, het "van adel zijn" werd weer belangrijk, waar vroeger ondernemingszin en koopmansgeest de toon aangaven. Zelfs veel dominees keerden zich tegen Oranje, en propageerden de republiek, vanwege de verdorven moraal van de elite. Pruisen moest eraan te pas komen om de oranjemacht te herstellen met een leger, aanleiding was de aanhouding van de vrouw van Willem V door een patriottische burgerwacht.

Helaas was Nederland als "grootmacht" verleden tijd. Ons land werd eerst een vazalstaat van Frankrijk onder de naam "Bataafse Republiek", toen aanhangers van republikeinse beginselen de macht veroverden, en later een koninkrijk onder Franse soevereinteit. Toen Napoleon was verslagen, zagen de Orangisten hun kans schoon, dank zij de steun van het congres van Wenen, om Oranje weer op de troon te krijgen. De keizer van Frankrijk, Napoleon, had nog een neef, Napoleon III, die eerst president werd, maar na enkele jaren zichzelf weer tot keizer uitriep. Koning Willem I, die zichzelf tot koning uitriep, had zich de eerste twee jaar van zijn regering nog geen koning durven noemen, maar "souverein vorst". In Frankrijk werd na Napoleon de Eerste Republiek gevestigd, want de andere landen in Europa waren als de dood dat daar weer een vorst de lakens zou gaan uitdelen, maar wilden aan de andere kant ook geen republikeinse experimenten, dus overal elders werden weer koningen en keizers de baas. Alleen in een aantal landen bleven die aan de macht, in de meeste werden ze in de loop van de tijd vervangen door de republiek als staatsvorm, omdat het koningschap zich niet verdraagt met de parlementaire democratie onder een grondwet. Koning Willem II moest buigen voor de dreiging van een republiek door al zijn bevoegdheden in te leveren voor de grondwet van 1848, die de koning handhaafde onder een aantal vreemde, verwrongen bepalingen, die de koning bestuurlijk gezien tot een vogel in een gouden kooi maakten. Waar in Europa de koning gehandhaafd bleef, kreeg hij of zij een marginale of helemaal geen rol in het landsbestuur, of slechts een ceremoniële. Wel bleef de koning(in) populair onder grote delen van de bevolkingen van die landen, omdat hij/zij gezien wordt als een soort nationaal symbool, hij / zij draagt dan ook de titel van staatshoofd, en vooral verjaardagen, geboorten, huwelijken enz. gaan met "nationale vreugde" gepaard, en overlijdens met ceremoniële rouw. Zo nu en dan wordt Oranje gebruikt als strijdmiddel tegen het socialisme of tegen andere gevaren die Nederland bedreigen. De 2de wereldoorlog versterkte de band tussen volk en Oranje enorm. Logisch, want zij waren een al 150 jaar ingestampt nationaal symbool, tegenover een gehate en misdadige bezettingsmacht. Bij de Duitse inval werd de familie in allerijl naar Engeland overgebracht, en de Juliana, de enige dochter van Wilhelmina, met haar man en kinderen zelfs naar Canada, omdat ook Engeland te onveilig werd geacht. De Duitse prins Bernhard was demonstratief aanwezig bij de ondertekening van de Duitse capitulatie in hotel De Wereld in Wageningen. Alleen in Spanje is het koninkrijk in 1975 hersteld, als consolidatie van de rust na decennia van strijd en dictatuur, maar ook daar heerst de parlementaire democratie.

Bronnen: Wikipedia en J.G. Kikkert: Oranje Bitter, Oranje Boven.